Kancelaria Adwokacka Monika Piech-BalickaBezpieczeństwoZaufanieProfesjonalizmSzybkośćKompetencje
Zadzwoń do nas! 42 633 45 45 502 412 081
Napisz do nas

Zachowek


Pojęcie zachowku

Przepisy opisujące zachowek zawarte są w art. 991-1011 kodeksu cywilnego. Przez zachowek rozumie się określoną co do wielkości część spadku, jaka z woli ustawodawcy ma przypaść osobom najbliższym spadkodawcy niepowołanym do spadku. Zachowek ma chronić osoby najbliższe dla spadkodawcy przed krzywdzącym dla nich rozporządzeniem majątkiem uczynionym na rzecz osób trzecich lub dalszych spadkobierców. Z zachowkiem będziemy mieli do czynienia w kilku przypadkach np:

  • spadkodawca pozostawił testament i na jego podstawie cały swój majątek pozostawił tylko jednej osobie z kręgu spadkobierców ustawowych np. przekazał cały majątek jednemu synowi, pomijając pozostałe dzieci 
  • spadkodawca w testamencie wskazał tylko niektórych ze spadkobierców ustawowych, pomijając pozostałych
    w drodze testamentu uposażył zupełnie obcą osobę, która wg ustawy by po nim nie dziedziczyła np. konkubinę, osobę, która się nim opiekowała, bądź wnuka, choć żyją jego rodzice
  • spadkodawca rozdysponował swój majątek w formie darowizn

W tych przypadkach najbliższym należy się od spadkobierców zachowek, a jeśli nie mogą go od nich otrzymać, bo np. oni również mają prawo do zachowku, mogą się domagać jego uzupełnienia od ewentualnie obdarowanych przez spadkodawcę. 

komu należy się zachowek

Komu należy się zachowek?

Uprawnienie do zachowku wynika z wprost więzi rodzinnych. Krąg osób powołanych do zachowku jest jednak mniejszy niż krąg spadkobierców ustawowych. Prawo do zachowku przysługuje:

  • zstępnym, czyli dzieciom zmarłego, a gdy te nie przeżyły spadkodawcy, to wnukom, prawnukom
  • małżonkowi
  • rodzicom spadkodawcy, o ile w związku z bezpotomną śmiercią spadkodawcy, byliby oni powołani do spadku na podstawie dziedziczenia ustawowego

Komu nie przysługuje zachowek?

  • osobom wydziedziczonym przez spadkodawcę
  • osobom, które zostały uznane za niegodne
  • osobom, które zrzekły się dziedziczenia
  • osobom, które odrzuciły spadek przypadający im na podstawie ustawy
  • małżonkowi, co do którego orzeczono separację sądową lub który na podstawie art. 940 kodeksu cywilnego został wyłączony z dziedziczenia
  • zgodnie z art. 927 kodeksu cywilnego nie ma prawa do zachowku zstępny spadkodawcy, który nie urodził się w chwili śmierci spadkodawcy, z wyjątkiem dziecka, które było już poczęte i urodziło się żywe

Przykład: Józef Kowalski w chwili śmierci miał dwójkę dzieci Jana i Marka Kowalskich. W chwili śmierci żyła również matka Józefa Kowalskiego. W swoim testamencie Józef Kowalski zapisał cały swój majątek konkubinie Annie Nowak. W tej sytuacji uprawnionymi do wystąpienia przeciwko Annie Nowak są wyłącznie synowie spadkodawcy. Matka Józefa Kowalskiego mogłaby wystąpić o zachowek jedynie w sytuacji braku dzieci.

Pozbawienie zachowku przez wydziedziczenie

Zstępnych, małżonka i rodziców można pozbawić prawa do zachowku wyłącznie w testamencie. Jednak sam zwrot w testamencie, że spadkodawca wydziedzicza konkretnego spadkobiercę jest niewystarczający. Z treści testamentu musi jasno wynikać przyczyna wydziedziczenia. Z wydziedziczeniem zstępnych, małżonka i rodziców, a tym samym pozbawieniem ich prawa do zachowku będziemy mieli do czynienia gdy taka osoba:

  • wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
  • dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, wolności albo rażącej obrazy czci
  • uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych

Jeżeli spadkodawca wydziedziczył któregoś ze spadkobierców inaczej niż w testamencie lub nie wskazał w testamencie powodu wydziedziczenia nie pociąga to za sobą żadnych negatywnych skutków prawnych dla osoby wydziedziczonej.

Zachowek a uznanie za niegodnego

Spadkobierca, zapisobierca, a także bliski pominięty w testamencie, a uprawniony do zachowku, może być uznany za niegodnego dziedziczenia jeśli dopuścił się ciężkich przewinień wobec spadkodawcy albo mataczył w kwestii testamentu. W celu uznania spadkobiercy za niegodnego niezbędnym jest wytoczenie powództwa przed sądem.

Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego tylko w trzech wypadkach:

  • gdy dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy
  • gdy podstępem lub groźbą skłonił go do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził w sporządzeniu lub odwołaniu ostatniej woli
  • gdy umyślnie ukrył lub zniszczył, podrobił lub przerobił testament albo świadomie skorzystał z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę

W sytuacji uznania osoby uprawnionej do zachowku za niegodnego w jej miejsce wchodzą zstępni tego spadkobiercy.

Zasady obliczania zachowku

Roszczenie o zachowek ma charakter majątkowy. Punktem odniesienia dla obliczenia zachowku jest scheda jaka należałaby się domagającemu się zachowku w razie dziedziczenia ustawowego. Wysokość zachowku zależna jest od sytuacji życiowej pominiętego spadkobiercy.

W normalnej sytuacji zachowek przysługuje w wysokości 1/2 tego, co osoba uprawniona do zachowku otrzymałaby, gdyby dziedziczyła z mocy ustawy. Jeżeli jednak uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli uprawnionym jest małoletni zstępny to zachowek należy się w wysokości 2/3 tego co spadkobierca otrzymałby, gdyby dziedziczył z ustawy.

Ustalając wysokość zachowku należy pamiętać, że wyliczana jest ona od wartości spadku. Wartość spadku dla celów ustalenia zachowku oblicza się według cen z daty orzekania o roszczeniach z zachowku. W sytuacji, w której w skład spadku wchodzi nieruchomość to przy ustalaniu jej wartości sąd bierze pod uwagę jej stan w chwili otwarcia spadku oraz wartość z chwili orzekania.

Przykład: Józef Kowalski zmarł pozostawiając jednego spadkobiercę ustawowego, swojego syna Marka Kowalskiego. W testamencie Józef Kowalski całość spadku zapisał jednak swojej konkubinie Annie Nowak. W skład spadku wchodził dom jednorodzinny, którego wartość w chwili śmierci spadkodawcy wynosiła 200.000 zł. Zaraz po śmierci spadkodawcy Anna Nowak rozpoczęła remont domu, dobudowała garaż i w jednym z pomieszczeń utworzyła basen i saunę. W wyniku remontu wartość nieruchomości na dzień zakończenia remontu wynosiła 350.000 zł. Dla ustalenia wartości należnego zachowku syn Marek Kowalski nie może uwzględnić zmian dokonanych po dniu śmierci Józefa Kowalskiego. W takiej sytuacji do sprawy o zachowek powołany będzie biegły, który ustali wartość nieruchomości na dzień rozstrzygania, ale nie uwzględni przy wycenie nowych elementów (remontu, dobudowanego garażu oraz basenu i sauny).

Podstawę do obliczenia zachowku stanowi wartość spadku powiększona o wartość podlegających doliczeniu darowizn oraz zapisów windykacyjnych. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się jednak zapisów zwykłych i poleceń o czym mówi art. 993 kodeksu cywilnego.

Przykład: Józef Kowalski zmarł w dniu 20 maja 2011 roku pozostawiając po sobie dwóch synów Jana i Marka Kowalskich. W chwili śmierci Józef Kowalski posiadał majątek o wartości 1 mln zł. Cały spadek zapisał w swoim testamencie Markowi Kowalskiemu, ale uczynił również zapis na rzecz swojej konkubiny Anny Nowak, która miała otrzymać 400.000 zł. Drugi syn Jan Kowalski występując przeciwko bratu Markowi Kowalskiemu powinien pamiętać, że należny jemu zachowek oblicza się w tej sytuacji od kwoty 600.000 zł.

Zgodnie z art. 992 kodeksu cywilnego przy obliczaniu udziału spadkowego osoby uprawnionej do zachowku uwzględnia się spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Doliczenia darowizn oraz zapisów windykacyjnych

Aby uniknąć możliwości obchodzenia przepisów o zachowku poprzez rozdysponowanie przez spadkodawcę majątkiem w formie darowizn, ustawodawca wprowadził przepisy, w myśl których przy obliczaniu zachowku takie darowizny dolicza się do spadku. Do wartości spadku będącej podstawą obliczania zachowku dolicza się więc wszystkie darowizny z wyjątkiem:

  • drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach
  • dokonanych przed więcej niż 10 laty przed śmiercią spadkodawcy na rzecz osób nie będących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku
  • przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych, nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż 300 dni przed urodzeniem zstępnego

Wartość przedmiotu darowizny oblicza się nie według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Przykład: Józef Kowalski w dniu 1 stycznia 2000 podarował swojej konkubinie Annie Nowak kwotę 50.000 zł. W dniu 20 marca 2011 roku Józef Kowalski zmarł i pozostawił dorosłego syna Marka. W testamencie całość spadku o wartości 100.000 zł zapisał również swojej konkubinie Annie Nowak. Marek Kowalski może dochodzić roszczeń z tytułu zachowku przeciwko Annie Nowak. Jednak dla ustalenia wartości spadku nie może on doliczyć darowizny, gdyż Józef Kowalski uczynił ją 10 lat przed swoją śmiercią. Wartość spadku wynosi więc 100.000 zł, a więc zachowek obliczany będzie od tej kwoty. Gdyby Józef Kowalski przekazał darowiznę później, krócej niż 10 lat przed śmiercią, zachowek byłby ustalany już od kwoty 150.000 zł.

Kto musi zapłacić zachowek?

Osobami zobowiązanymi do zapłaty zachowku są:

  • spadkobiercy powołani do dziedziczenia
  • osoby z zapisem windykacyjnym
  • osoby obdarowane

W pierwszej kolejności do zapłaty zachowku zobowiązani są spadkobiercy powołani do dziedziczenia, czyli osoby, którym spadkodawca w testamencie przekazał swój majątek. Należy jednak pamiętać, że w takiej sytuacji spadkobiercy zobowiązani do zapłaty zachowku sami są być również uprawnieni do zachowku. Wtedy ich odpowiedzialność zgodnie z art. 999 k.c. ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej ich zachowek.

Przykład: Józef Kowalski w chwili śmierci posiadał majątek w wysokości 1 mln zł. W testamencie podzielił ten majątek pomiędzy dwóch synów Jana i Marka Kowalskich. Pierwszy z nich otrzymał 200.000 zł, natomiast drugi 800.000 zł. Jan Kowalski może wystąpić o zachowek przeciwko Markowi w kwocie 50.000 zł.

W sytuacji gdy osoba uprawniona do zachowku nie może otrzymać należnej mu kwoty od spadkobiercy odpowiedzialność za wypłatę przechodzi na osobę, na rzecz której uczyniony został zapis windykacyjny. Odpowiedzialność zapisobiercy ma jedynie charakter pomocniczy. Granicę odpowiedzialności zachowkowej osoby, która otrzymała zapis windykacyjny jest limitowana wartością wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego. Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek. Jeżeli spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kliku osób, ich odpowiedzialność względem uprawnionego do zachowku jest solidarna. Jeżeli jedna z osób, na której rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne spełniła świadczenie uprawnionego do zachowku, może ona żądać od pozostałych osób części świadczenia proporcjonalnych do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych. Zgodnie z art. 999 par. 3 kc osoba na rzecz której dokonano zapisu windykacyjnego może zwolnić się od obowiązku zapłaty zachowku poprzez wydanie przedmiotu zapisu.

Gdy uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby na rzecz której uczyniono zapis windykacyjny może on wystąpić przeciwko osobie, którą spadkodawca obdarował. Warunkiem odpowiedzialności obdarowanego jest aby darowizna była doliczona do spadku. Tutaj również odpowiedzialność obdarowanego jest ograniczona jedynie do wzbogacenia wynikającego z darowizny. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty zachowku poprzez wydanie przedmiotu darowizny w takim samym stanie w jakim się on obecnie znajduje.

Przykład: Józef Kowalski zmarł pozostawiając synów Jana i Marka. W swoim testamencie notarialnym do całości spadku powołał Marka. Wartość spadku pozostawionego przez Józefa Kowalskiego to 100.000 zł. Wysokość zachowku należnego każdemu z uprawnionych to 25.000 zł. Marek zgodnie z testamentem otrzymał tytułem spadku 100.000 zł, a zatem odpowiada on względem brata Jana jedynie do granicy nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek, a więc odpowiada do kwoty 75.000 zł. W tej sytuacji jednak uprawniony do zachowku Jan może żądać jedynie 25.000 zł.

Do jakiego sądu składa się pozew o zachowek?

Postępowanie sądowe w sprawie o zachowek toczy się w zależności od wartości zachowku:

  • w sądzie rejonowym - gdy kwota nie przekracza 75.000 zł
  • w sądzie okręgowym - powyżej tej kwoty

Składając pozew o zachowek do sądu trzeba pamiętać o konieczności wniesienia opłaty sądowej. Opłata sądowa od pozwu o zachowek wynosi 5% dochodzonej kwoty.

W postępowaniu o zapłatę zachowku uprawniony musi wykazać, że pozwany jest obowiązany do zapłaty. Dowodem na tą okoliczność będzie najczęściej postanowienie sądu stwierdzające nabycie spadku lub notarialne poświadczenie dziedziczenia.

Przedawnienie roszczeń o zachowek

Przed wytoczeniem sprawy o zachowek trzeba zawsze sprawdzić, czy roszczenie o zachowek nie przedawniło się. Zgodnie z art. 1007 par. 1 k.c. roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Natomiast roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem 5 lat od otwarcia spadku.

Bardzo ważna uwaga! Sam upływ terminu nie jest brany przez sąd pod uwagę z urzędu. Aby skutecznie oprzeć się na przedawnieniu niezbędne jest wyraźne podniesienie takiego zarzutu przed sądem.

Przykład: Marek Kowalski został pozwany przed sąd okręgowy przez Jana Kowalskiego o zapłatę należnego zachowku. Od ogłoszenia testamentu minęło już 7 lat, więc Marek Kowalski założyć, że roszczenie o zachowek przedawniło się. Podczas procesu nie odzywał się i nie wskazywał na ten fakt w żadnym piśmie. Uważał bowiem że dla sądu powinno to być oczywiste, że upłynęło 7 lat i roszczenie o zachowek jest przedawnione. Niestety, Marek Kowalski przegrał sprawę, chociaż mógł ją wygrać gdyby wyraźnie podniósł zarzut przedawnienia.

Uwagi końcowe

Kwestia zachowku sprawia wielu osobom liczne problemy z interpretacją przepisów oraz sposobem wyliczania wysokości zachowku. Dla wielu osób przepisy te są niejasne i wydają się niesprawiedliwe. Sprawy o zachowek wymagają dobrej znajomości aktualnych przepisów dotyczących dziedziczenia, dlatego decydując się na sprawę o zachowek najlepiej powierzyć ją dobremu adwokatowi, który będzie brał pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy, właściwie wskaże podstawę do obliczenia zachowku, uwzględni darowizny, zapisy oraz będzie pamiętał o wymaganych terminach. Dla lepszego zobrazowania problematyki zachowku, we wszystkich przykładach występują te same fikcyjne osoby:
Józef Kowalski – zmarły 20 marca 2011 roku, ojciec dwóch synów
Jan i Marek Kowalscy – synowie Józefa Kowalskiego
Anna Nowak – konkubina Józefa Kowalskiego żyjąca z nim w związku nieformalnym

 

 
Autor: adw. Monika Piech-Balicka
Adwokat od 2004 roku wpisany na listę adwokatów Okręgowej Rady Adwokackiej w Łodzi
Założycielka i właścicielka Kancelarii Adwokackiej Moniki Piech-Balickiej